28 października 2015 r. przed Trybunałem Konstytucyjnym zapadł wyrok, w którym organ ten orzekł, że § 11 ust. 1 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych (Dz. U. Nr 97, poz. 1063) w zakresie, w jakim dotyczy wydawania przez te ośrodki opinii w sprawach innych niż sprawy nieletnich, jest niezgodny z art. 84 § 3 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2014 r. poz. 382), a przez to z art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Za niezgody z ustawą zasadniczą uznany został również w powyższym zakresie załącznik do rozporządzenia przywołanego wyżej, w części, w jakiej określa "wzór opinii w innych sprawach".
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wydane zostało na skutek zaskarżenia przez Prokuratora Generalnego do tego organu w 2013 r. zgodności z prawem opiniowania przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Prokurator Generalny jako uzasadnienie swojego działania wskazał fakt opiniowania w tych sprawach, na zlecenie sądów, bez wymaganej podstawy prawnej. Zaskarżenie okazało się słuszne, bowiem Trybunał Konstytucyjny orzekł, że działanie to nie miało legitymacji w ustawie.
Co takie rozstrzygnięcie oznacza w praktyce, w szczególności dla stron i uczestników postępowań sądowych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych? Opinia wydawana przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne w tej kategorii spraw, dopuszczana była jako dowód, mimo tego, że w rzeczywistości instytucje te upoważnione były do ich wydania jedyne w zakresie dotyczącym nieletnich, a więc konkretnie w sprawach zapobiegania i zwalczania demoralizacji, postępowań poprawczych i postępowań karnych wykonawczych wobec tej kategorii osób - nieletnich i młodocianych. Zatem w sprawach rodzinnych i opiekuńczych opinia pozbawiona była legalności prawnej, ponieważ nie dotyczyła spraw nieletnich, a sąd zasięgał jej celem ustalenia między innymi sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka, czy jego relacji rodzicami.
Trybunał Konstytucyjny postanowił, że rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne do 31 grudnia 2015 r. mogą jeszcze opiniować, stwierdził bowiem, że z tym dniem stracą moc obowiązującą przepisy powołane na wstępie niniejszej publikacji.
Taka treść orzeczenia ma związek z faktem, iż ustawodawca, mając na względzie potrzebę uregulowania opisanej luki prawnej, doprowadził do uchwalenia nowej ustawy - z 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, która wejdzie w życie od 1 stycznia 2016 r. (poza jednym zapisem).
W miejsce rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych pojawią się opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów, które z woli ustawodawcy mają już podstawę do opiniowania zarówno w sprawach nieletnich, jak i rodzinnych. Zespoły te w praktyce zastąpią dotychczasowe instytucje - rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne, jak wynika bowiem z art. 25 ust. 1 nowego aktu prawnego: "Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stają się opiniodawczymi zespołami sądowych specjalistów."
Wobec decyzji Trybunału przytoczonej na wstępie pojawiło się pytanie, jaki jest los postępowań sądowych, w których wydano opinie przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne, a jest ich przecież ogromna liczba. Pojawiło się pytanie, czy istnieje możliwość składania skarg o wznowienie postępowania. Wznowienie postępowania umożliwia ponowne rozpoznanie sprawy zakończonej prawomocnym orzeczeniem.
Jednak i w tej kwestii sędziowie Trybunału zajęli stanowisko, podając, że wobec wydanego 28 października 2015 r. orzeczenia, stwierdzona niekonstytucyjność przepisów nie jest podstawą do wznawiania takich postępowań w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, w których sądy zasięgały opinii rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych. Jako uzasadnienie skład orzekający podał, że opinie te są jedną z części składowych materiału dowodowego zgromadzonego w danej sprawie, który to materiał sąd wydający orzeczenie każdorazowo poddaje swobodnej ocenie. Jest to jednym z głównych prymatów władzy sądowniczej w Polsce oraz niezawisłego i bezstronnego orzekania.
Opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów, zgodnie z ustawą z 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, będą działały w sądach okręgowych. Ich zadaniem jest sporządzanie, na zlecenie sądu lub prokuratora, opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich. Zespoły na zlecenie sądu prowadzić będą także mediacje, przeprowadzać wywiady środowiskowe w sprawach nieletnich oraz prowadzić poradnictwo specjalistyczne dla małoletnich, nieletnich i ich rodzin. Zespoły w realizacji zadań mogą współdziałać z placówkami wykonującymi orzeczenia sądu.
Jak podaje ustawodawca, w skład opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów, wchodzą specjaliści z zakresu psychologii, pedagogiki, pediatrii, medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych, psychiatrii oraz psychiatrii dzieci i młodzieży. Prezes sądu okręgowego nie może wydawać specjalistom poleceń dotyczących wykonywania czynności, w których są niezależni. Taki zapis ma na celu zapewnienie bezstronności i niezależności w pracy osób, które opiniować będą w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, a także nieletnich. Równocześnie będą zobowiązani wykonywać czynności z najwyższą starannością, bezstronnie i terminowo, dochowując tajemnicy. Będą także zobowiązani do podnoszenia kwalifikacji.
Opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów sporządzają opinie dla sądów i prokuratorów w obszarze właściwości sądu okręgowego, w którym działa, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach, może sporządzić opinię dla sądów i prokuratorów spoza jego obszaru właściwości.
Jak wynika zustawy o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, minister sprawiedliwości sprawuje nadzór nad działalnością tych zespołów w zakresie:
- przestrzegania standardów metodologii opiniowania i procedury badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich,
- a także terminowości sporządzania opinii, wykonywania czynności
(jednak nadzór sprawowany przez Ministra Sprawiedliwości nie może wkraczać w dziedzinę, w której specjaliści są niezależni).
Minister sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw zdrowia i ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania ustala, w drodze zarządzenia, standardy metodologii opiniowania dla zespołów. Jest to odrębna, ale niezwykle istotna kwestia, ponieważ stanowić będzie podstawy wydawanych opinii, co przedkładać się będzie na konkretne sprawy obywateli w bardzo istotnych dla nich dziedzinach.
Autorka jest adwokatem w Kancelarii Hejnar-Zawisza w Warszawie